تاریخچه قراردادهای اختیار معامله (آپشن) در جهان

یونان باستان، روغن زیتون و تالس میلِتوسی

ارسطو در کتاب سیاست داستانی درباره یکی از معاملات تالس تعریف می‌کند که شباهت زیادی به قرارداد آپشن امروزی دارد و می‌توان آنرا بعنوان اولین مورد تاریخی از چنین قراردادهایی در نظر گرفت. البته ممکن است موارد قدیمی‌تری در تمدن‌های آشور و ایلام و ... نیز وجود داشته باشد اما در حال حاضر این داستان قدیمی‌‎ترین سند یک معاله آپشن-مانند است که در دست داریم.

تالس میلِتوسی، ریاضی‌دان، منجم و فیلسوف (624 – 548 پیش از میلاد)

بر اساس این داستان، تالس که منجم کارکشته‌ای بود با رصد اوضاع و احوال جوی، فصل پر بارانی را برای منطقه زندگی خود، پیش‌بینی می‌کند و نتیجه می‌گیرد که احتمالا در اثر باران محصول زیتون در آن سال بسیار زیاد خواهد شد و در نتیجه در فصل برداشت تقاضا برای چرخ‌های پرس کننده زیتون بسیار بالا خواهد رفت.

تالس قصد کسب منفعت از این پیش‌بینی خود را داشت اما از آنجایی که پول کافی برای خرید یا اجاره تمام چرخ‌ها را نداشت، ایده انجام معامله‌ای آپشن-مانند به سرش می‌زند. از صاحبان چرخ‌های شهر میلتوس و خیوس حق اجاره چرخ‌ها (نه خود اجاره) تا موعد برداشت را با قیمت کمی می‌خرد. در فصل برداشت،   زیتون زیادی بدست می‌آید و پیش‌بینی تالس درست از آب در می‌آید و تقاضا برای چرخ‌های پرس کننده زیتون بالا می‎‌رود. در این هنگام تالس با قیمت خوبی حق خود در اجاره چرخ‌ها را به کشاورزان می‌فروشد. در واقع تالس اولین قرارداد اختیار خرید تاریخ را معامله کرده بود (البته ارسطو از این داستان نتیجه‌گیری کرده است که دانشمندان هم اگر بخواهند می‌توانند معامله‌گران خوبی باشند، ما هم در اینجا نتیجه‌گیری خودمان را داشتیم).

جنون پیاز گل لاله در هلند

در قرن 16 میلادی بازارهای متشکل کالا و اوراق بهادار بیش از یک سده بود که در غرب اروپا (به ترتیب در شهر بروژ، آنتورپ و سپس استکهلم) شکل گرفته و تکامل یافته بودند. کمپانی‌های مشهور کشتیرانی هند شرقی در هر کشور اروپایی تاسیس شده بودند و با یکدیگر بر سر تجارت ادویه و کالاها در مناطق شرقی هند، در رقابت بودند (یک تجارت دریایی پررسیک اما بسیار سودده). سهام این شرکت‌ها در بورس‌های آمستردام و لندن روزانه معامله می‌شد و این شرکت‌ها سود تقسیمی بسیار بالایی به سهام‌داران خود پرداخت می‌کردند. در همین حول حوش زمانی  کشتی‌های شرکت هند شرقی هلند، پیازهای گل لاله را  برای  اولین بار به کشور هلند وارد کردند. مابین سال‌های 1634 تا 1637 قیمت پیاز تازه گل لاله در بازارهای متشکل کالایی هلند بشدت بالا رفت و معامله‌گران زیادی را به معاملات آن کشاند.

تعداد زیادی از مردم استکهلم معاملات پیاز گل لاله انجام می‌دادند، به طوری که بعضی از آنها حتی اسباب و اثاثیه خانه خود را می‌فروختند و با پول آن پیاز گل لاله می‌خریدند و در قیمت بالاتر می‌فروختند تا سود کسب کنند. کم کم قیمت پیازهای گل لاله به قدری بالا رفت که خرید خود پیاز برای همه امکان پذیر نبود، از طرفی پیازهای گل لاله فقط در بهار و تابستان از زمین خارج و در بازار نقدی  معامله می‌شدند و در باقی ایام سال پیازها زیر زمین بودند و امکان معامله خود آنها نبود. به دلیل قیمت بالای پیازها و در دسترس نبودن آنها در تمام ایام سال،  قراردادهای آتی و آپشن  آنها نیز رایج شدند. افراد می‌توانستند با قیمت به مراتب کمتری و بدون در دست داشتن خود پیاز، قرارداد آن را معامله کنند. در این زمان معامله قراردادهای آپشن که به اُپسی (Opsie) معروف بودند بسیار شدت گرفته بود. عاقبت هنگامی که   قیمت پیاز گل لاله دچار سقوط شدیدی شد،   تعداد زیادی از کسانی که قراردادهای اختیار فروش فروخته بودند از   ایفای تعهدات خود شانه خالی کردند و پیازها را به قیمتی که تعهد داده بودند از طرف مقابل نمی‌خریدند چرا که در بازار نقدی بسیار ارزان‌تر شده بود. معامله‌گران قرارداد آتی و فروشندگان قراردادهای اختیار معامله هیچ وثیقه مشخصی برای تضمین اینکه تعهدات خود را اجرا خواهند کرد نداشتند، در نتیجه به راحتی از انجام تعهدات خود شانه خالی می‌کرده و نُکول می‌کردند. در نتیجه این اتفاقات بدگمانی شدید و فراگیری درباره قرادادهای آپشن و آتی سراسر اروپا را فرا گرفت و معاملات آن در بورس لندن به کلی ممنوع شد و نزدیک به یک سده این ممنوعیت پابرچا بود.

قاره جدید

از زمان اولین سفرهای اکتشافی کریستف کلمب بین   سالهای 1492 تا 1504 به قاره آمریکا، در حالی که اروپا درگیر فراز و نشیب‌های خود بود، قاره جدید به آرامی در حال پیشرفت بود.  بدگمانی شدیدی که در ذهن اروپاییان نسبت به قراردادهای مشتقه در اثر وقایع جنون گل لاله، به وجود آمده بود، در قاره جدید آنچنان رایج نبود. بورس نیویورک (NYSE) که بازاری متشکل برای معامله اوراق بهادار است در سال 1792 در قاره جدید راه اندازی شد. در دهه 1800 در حالی که قراردادهای آپشن در اروپا به محاق رفته بودند در آمریکا کمابیش معامله می‌شدند و معامله‌گرانی که قصد معامله قرارداد آپشن بر روی هر دارایی را داشتند از طریق تبلیغ در روزنامه‌ها، سعی می‌کردند طرف دوم معامله خود را پیدا کنند. اما در سال‌های اولیه به علت رواج فساد و رشوه خواری در حوزه بازار سهام، معاملات آپشن حتی در آمریکا نیز شهرت خوبی بدست نیاوردند. بعضی از شرکت‌ها، اوراق اختیار معامله سهام خود را به عنوان هدیه (رشوه) به کارگزاران می‌دادند، تا در قبال آن، کارگزاران به مشتریان خود، خرید آن سهم را پیشنهاد دهند.

با این حال قراردادهای آپشن بدون دخالت قانونی در کشور مهد آزادی، به آرامی سیر پیشرفت خود را می‌پیمودند. در اوائل دهه 1890 انجمن کارگزاران و معامله‌گران اختیار خرید و اختیار فروش (Put and Call Broker and Dealers Association) تاسیس شد.  هدف این انجمن گرد هم آوردن خریداران و فروشـندگان در کنار یکدیگر بود.  شیوه کار به این صورت بود که معامله‌گر، بایستی با یکی از اعضای انجمن تماس می‌گرفت (از طریق تلفن یا تلگراف) و سفارش معامله می‌داد برای مثال خرید قرارداد اختیار خرید روی سهم شرکت راه آهن یونیون پاسیفیک (Union Pacific‎). کارگزار قیمت روز سهم و لیست فروشندگان اختیار خرید در آن قیمت را نگاه می‌کرد و اگر نمی‌توانست یک فروشنده پیدا کند، گاهی اوقات خود شرکت برای فروش اختیار معامله مذکور اقدام می‌کرد فقط کافی بود روی موعد سررسید توافق صورت گیرد (فرضا 3 هفته آینده). این انجمن نقش مهمی در رایج کردن قراردادهای آپشن ایفا کرد.

البته معاملات آپشن در این زمان کماکان به شیوه برپیشخوان  (Over-the-Counter) انجام می‌شدند و هنوز قراردادها استاندارد نشده بودند. همانطور که گفته شد طرفین قرارداد می‎‌بایستی شخصا بر روی بندهای قرارداد با یکدیگر مذاکره کنند و اصطلاحا قرارداد را روی پیشخوان منعقد کنند. در معاملات برپیشخوان سازوکاری برای تضمین اجرای تعهد فروشنده اختیار معامله وجود ندارد و در صورت عدم انجام تعهدات از طرف فروشنده اختیار معامله، خریدار هزینه‌های زیادی جهت اقامه دعوی حقوقی باید پرداخت کند تا حق خود را باز ستاند. معاملات برپیشخوان به طور کلی 2 مشکل عمده داشته و دارند: 1. نقدشوندگی بسیار پایین به دلیل نبود بازار ثانویه برای آنها 2. ریسک نکول طرف متعهد در قرارداد، به دلیل نبود ساز و کار تضمین و وثیقه و هزینه بالای دعوی حقوقی جهت احقاق حق در صورت نکول از تعهدات. در چنین شرایطی لزوم استانداردسازی قراردادهای اختیار معامله بسیار حس می‎‌شد.

بعد از سقوط بازارهای مالی در سال 1929 میلادی، کنگره ایالات متحده تصمیم به ورود و دخالت در بازار اوراق بهادار گرفت. به این منظور در سال 1934 لایحه معاملات اوراق بهادار تصویب شد و کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا (SEC) راه اندازی شد. هدف از تاسیس این کمیسیون، ایجاد نهادی برای نظارت بر اجرای قوانین مصوب کنگره درباره بازارهای مالی بود.  بورس شیکاگو (CBOT) که از سال 1848 فعال بود، در سال 1935 مجوز یک بازار ملی مبادله اوراق بهادار را از سوی این کمیسیون دریافت کرد.  در نتیجه ابزارهای مالی این بورس (اوراق قرضه، قراداد آتی، آپشن و ...) نظامندتر شدند.  با این حال تا دهه 60 کماکان به دلیل پیچیدگی معاملات  آپشن، این ابزار هنوز در بین عموم خیلی رایج نشده بود. در سال 1968 بورس شیکاگو (CBOT) تصمیم به جدا کردن معاملات آپشن و تاسیس بورسی مستقل برای این معاملات گرفت.  در سال 1973 بورس اختیار معامله شیکاگو (CBOE)  متولد شد.

ورودی بورس اختیار معامله شیکاگو (بزرگترین بورس مختص به معاملات آپشن در جهان)

برای اولین بار در تاریخ، قراردادهای آپشن در این بورس به صورت مناسبی استانداردسازی شده بودند و یک مکان مشخص برای معامله آنها وجود داشت. قرارداد استاندارد اختیار معامله قراردادی است که اندازه، تاریخ سررسید، نوع قرارداد، دارایی پایه و مکانیسم تضمین اجرای تعهد آن توسط بورس یا هر بازاری که در آن قرارداد معامله می‌شود، مشخص شود و این قراردادهای استاندارد شده به صورت دوره‎‌ای منتشر شوند و در اختیار معامله‌گران قرار گیرند. در این حالت طرفین قرارداد (عرضه کننده و متقاضی) صرفا از بین قراردادهای ارائه شده از طرف بورس مورد مناسب خود را انتخاب می‌کنند و دیگر نیاز به مذاکره حضوری برای انعقاد قرارداد مانند معامله برپیشخوان نیست. در بورس اختیار معامله  شیکاگو   اوائل فقط برای 16 دارایی پایه قراردادهای استاندارد ارئه شدند و قراردادها تنها از نوع اختیار خرید بودند. در همین سال شرکت تسویه وجوه آپشن (OCC) نیز ایجاد شد که خدمات تسویه معاملات را انجام می‌داد و ریسک نکول در تعهدات را تا حد زیادی رفع می‌کرد. به این صورت بعد از 2000 سال از اولین معامله آپشن توسط تالس عاقبت دو ریسک عمده این معاملات تا حد زیادی رفع شد.  همچنین در این سال (1973) مقاله فیشر بلک و میرون شولز درباره مدل ارزش‌گذاری قیمت آپشن منتشر شد و به سرعت مورد استقبال بازار قرار گرفت که در نهایت   جایزه نوبل اقتصاد نیز در سال 1997 برای این مدل به بلک و شولز اهدا شد.

پیشرفت ادامه دارد…

پس از تاسیس بورس اختیار معامله شیکاگو، چندین بورس سهام و تقریبا تمام بورس‌های معاملات آتی به ارائه قراردادهای اختیار معامله اقدام نمودند.  اختیار معامله روی سهام، در سال 1975 در بورس سهام آمریکا (AMEX) و بورس سهام فیلادلفیا (PHLX) راه‌اندازی شد. بورس Pacific نیز یک سال بعد، یعنی در سال 1976 انجام این نوع معاملات را آغاز کرد.  در سال 1977 بورس اختیار معامله شیکاگو تعداد سهام پایه را از 16 به 43 مورد افزایش داد و همچنین قراردادهای اختیار فروش استاندارد شده را نیز روی بعضی از این سهم‌ ها منتشر کرد.  در اوایل دهه 1980 حجم معاملات اوراق اختیار معامله با رشدی نجومی از حجم معاملات روزانه خود سهام در بورس سهام نیویورک پیشی گرفت. در این دهه در آمریکا بازارهایی برای معامله اختیار معامله روی ارزها، ایجاد شد. بورس سهام فیلادلفیا یکی از اولین بورس‌هایی بود که قراردادهای اختیار معامله روی ارز را معرفی کرد.  در بورس شیکاگو (CBOT) اختیار معامله‌هایی با دارایی پایه قراردادهای آتی غلات نیز معرفی شدند. در سال 1983 آپشن‌هایی با دارایی پایه شاخص معرفی شدند.  در سال 1990 آپشن‌های طولانی مدت سهام معرفی شدند. در میانه دهه 90 معاملات آنلاین آپشن معرفی شد. در اوائل قرن 21 آپشن‌هایی با دارایی پایه واحدهای صندوق ETF معرفی شدند و ...